Loke bo mester sa di coronavirus - COVID-19

homber bieuw sufriendo di covid-19
Desde fin di 2019, mundo henter ta den e gara di e ‘coronavirus.’ Pero kico e ta? Kico e ta haci? Y cuanto miedo bo mester tin? Tin hopi informacion eroneo ta wordo circula. Sigui lesa pa informacion amplio tocante COVID-19.
 
 

Kico ta e coronavirus?

Ta importante pa splica cu no tin un (1) coronavirus. Coronavirus (CoV) ta e nomber comun pa un famia di virus cu ta causa un variedad di malesa. Entre nan, sintomanan di e verkoud y griep cu nos tur conoce, pero tambe malesanan mas serio manera Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS-CoV) y Middle East Respiratory Syndrome (MERS-CoV).
 
E ‘coronavirus’ cu na e momento aki ta bezig ta plama rond mundo, ta un stam nobo den e famia coronavirus. E nomber oficial di e virus ta SARS-CoV-2 y e malesa cu e ta causa yama COVID-19 of 2019-nCoV. E malesa a wordo identifica pa prome biaha na 2019, y p’esey el a wordo designa e nomber aki, cual ta un abreviacion di ‘coronavirus disease 2019.’

Pues ora di papia di e malesa aki specificamente, e forma corecto di referi na dje ta COVID-19.
 
https://www.ft.com/__origami/service/image/v2/images/raw/http%3A%2F%2Fcom.ft.imagepublish.upp-prod-us.s3.amazonaws.com%2F698b5b88-694f-11ea-800d-da70cff6e4d3?fit=scale-down&quality=highest&source=next&width=1260
 

Casonan confirma di COVID-19 na Aruba

Dia 13 di maart 2020, COVID-19 a wordo registra na Aruba pa prome biaha. E grafiek aki ta mustra e desaroyo cronologico den e casonan confirma di COVID-19 segun informacion oficial di gobierno di Aruba.
 
 

Kico ta e origen di COVID-19?

Na principio di e brote a wordo papia di un mercado na Wuhan unda cu ta bende animal. Ta un posibilidad realistico cu na e mercado aki e brote a cuminsa.

Coronavirus ta ‘zoonotico,’ cual kiermen cu e virus ta wordo transmiti entre animal cu persona. Como tal, di SARS y MERS ta conoci cu nan a bin di vleermuis, por medio di civeta y camel respectivamente como animal intermediario. E origen di e virus ta natural. Analisis di e virus SARS-CoV-2 cu ta causa COVID-19 a mustra cu e ta un virus cu probablemente tin su origen den vleermuis. A pesar di e nivel di certesa aki, no ta cla con e virus a bay di vleermuis pa humano.

Mientras cu probablemente vleermuis a infecta un (animal) intermediario prome, no por descarta e posibilidad cu vleermuis lo por a infecta un persona directamente.
 

Con peligroso ta COVID-19? Ken ta core mas riesgo?

Mas o menos 80% di esnan infecta cu COVID-19, lo tin sintomanan leve of no lo sinti nada. Relativamente, tin masha tiki caso di muchanan cu a bira malo di COVID-19. Sin embargo, esaki no ta causa pa celebra, paso aki ta unda e rabo di e porco ta krul. Un persona hoben/saludabel, sin cu e sa, por facilmente pasa e malesa pa otro miembro di famia cu si ta mas vulnerabel.
 
Pa mayoria di hende (80% di esnan infecta), no tin diferencia entre COVID-19 y un simpel verkoud of griep. Pero pa esnan di edad halto y cu tin complicacion di salud, COVID-19 por ta hopi peligroso. Si bo ta sesenta aña of mas grandi, bo ta core un riesgo eleva cu e sintomanan ta manifesta mas fuerte. Mas bieu bo ta riba di sesenta, mas riesgo bo ta core. Si adicionalmente, bo ta sufri di problemanan di salud manera curason, pulmon of tin diabetes, bo mester tin hopi cuidou. En particular, esnan riba 80, cu ya tin problema cu salud, ta core un riesgo serio di fayece a consecuencia di e malesa COVID-19.
 
Death Rates by Age Group CCDCP
 
Klik aki pa un indicacion di e cantidad di infeccion confirma, y cantidad di morto.
 
Hopi hende (cu ta relativamente hoben y saludabel) no lo ni ripara nan ta infecta. Es mas, e por tarda algun dia of hasta algun siman prome cu e sintomanan manifesta nan mes, si nan manifesta nan mes. Pues e hecho cu COVID-19 ta afecta mucha y hoben di un forma hopi suave, combina cu e hecho cu tin un periodo asintomatico cu por ta basta largo den cual e virus si ta plama, ta haci COVID-19 hopi peligroso pa nos grandinan.
 
Kisas abo no sa cu bo tin’e, pero bo a bay bishita bo wela cu ta sufri di sucu, sin tuma precaucion higienico. A consecuencia, awo el’a keda infecta y ta den un situacion grave. Si bo warda te ora cu bo ta sinti’bo malo pa cuminsa tuma precaucion, ya bo ta laat caba.
 
COVID kendetacoreriesgo
 
Si bo ta huma of tabata huma, bo tambe ta core un riesgo eleva di tin complicacion si bo bira malo cu COVID-19. Segun un estudio haci na China bou di 78 pashent y publica den Chinese Medical Journal na februari 2020, e posibilidad cu un caso di COVID-19 ta bira mas severo of hasta conduci na morto, ta 14 biaha mas halto bou di hende cu tabata tin un historia di huma compara cu esnan cu no tabata huma. Segun e mesun estudio aki, esnan cu un historia di huma tabata tin un probabilidad di 14% mas halto di desaroya pulmonia ora di bira malo cu COVID-19. Tambe, tin indicacionnan cu 'vaping' por tin e mesun efecto negativo di empeora e malesa. E rason ta cu humamento (di sigaria, marijuana y posibelmente vape) tin e efecto di irita y inflama pulmon y alabes reduci e efectividad di e sistema imunologico.
 

E peliger pa hende 'jong'

Si bo ta jong y saludabel, bo lo por tin e impresion cu menos bo tin cu worry pa bo mes salud. Esaki no ta berdad. E virus ta un peliger pa hoben tambe. Tanto na Hulanda como na Merca, Francia y Belgica, un gran parti di esnan cu mester a ricibi tratamento den hospital ta relativamente hoben. Tin menos morto bou di e grupo aki paso nan sistema imunologico ta mas apto pa combati e virus, pero cu persona mas hoben tambe por bira hopi malo ta un hecho.
 
Na Hulanda, dokter Diederik Gommers a splica cu mayoria di pashent den intensive care ta bou di edad di 50 aña. Na Merca, cifranan di CDC ta mustra cu casi 40% di esnan cu mester a wordo trata den hospital tabata entre edad di 20 pa 54. Na Belgica, dokter Ignace Demeyer a informa cu hopi patient cu mester di intervencion ta hende di entre 30 pa 50 aña di edad cu no tabata tin ningun problema di salud existente. Na Francia, mas cu 50% di e pashentnan cu mester wordo trata den cuido intensivo ta persona bou di edad di 60. Na Italia, 12% di esnan cu a ricibi tratamento den intensive care ta entre edad di 19 cu 50.
 

Kico ta e diferencia entre coronavirus y griep of verkoud?

Ta berdad cu e simptomanan di COVID-19 ta similar na un griep of verkoud. Verkoud mes ta wordo ocasiona pa mas di 200 tipo di virus, di cual e mas comun ta e rhinovirus. Mientras cu e rhinovirus ta causa 50% di tur caso di verkoud, otro virus cu tambe ta causa verkoud ta coronavirus, influenza y parainfluenza. COVID-19 ta wordo causa pa e coronavirus SARS-CoV-2. Maske cu e malesa COVID-19 tin sintomanan en comun cu griep of verkoud, toch e tin algun caracteristicanan diferente.
 

Kico ta e sintomanan di COVID-19?

Sintomanan comun di infeccion cu COVID-19 por inclui un of mas di lo siguiente:
  • Sintomanan respiratorio
  • Kentura
  • Tosamento
  • Problema cu hala rosea
Den casonan serio, infeccion cu COVID-19 por causa pulmonia, SARS, fayo di riñon y hasta morto.
 
coronavirus of algo otro
 

Con ta preveni infeccion cu COVID-19

E recomendacionan pa preveni infecion y plamamento ta simpel: practica bon higiena y mantene distancia social.

Pa cuminsa, practica bon higiena. Den practica esaki kiermen:
  • Laba bo man frecuentemente cu awa y habon y haci esaki pa por lo menos 20 seconde.
  • No mishi cu bo cara. E virus ta infecta via di boca, nanishi y wowo.
  • Si bo ta malo, cubri bo boca y nanishi ora di tosa of niester cu un napkin of parti paden di bo elleboog.
  • Evita contacto cu persona cu tin sintoma respiratorio (p.e. tosamento y niester).
  • Cushina carni y webo bon.
  • Tene bo cas, auto y obhetonan personal limpi. E virus por biba den aire te cu 3 ora y te cu 4 ora riba koper. Riba carton e por keda bibo pa 24 ora. Es mas, riba superficie manera plastic y stainless steel, e por biba 2 pa 3 dia (NIH).
 
Tambe, practica distancia social. Es decir, keda na cas y limita contacto cu otro persona. Sali solamente si ta absolutamente necesario y ora di haci esaki, practica e tips pa mantene un bon higiena. Manteniendo distancia social ta yuda limita e oportunidadnan pa e virus por plama mas.

Un estudio di University of Massachusetts Amherst a calcula cu e periodo mediano di incubacion pa COVID-19 ta un tiki mas di 5 dia y cu 97.5% di hende cu desaroya sintoma lo haci esaki dentro di 11.5 dia despues di infeccion.

Na Hulanda como na Aruba, tin informacion cu a wordo comparti pa medio di instancianan oficial, cu un persona ta solamente contagioso ora cu e tin sintoma. Sin embargo, tene na cuenta cu varios fuentenan veridico internacional ta papia lo contrario. Tin hopi caso documenta di transmision asintomatico. Tin hopi aspecto di e virus aki cu ainda mester sali na cla pa medio di mas investigacion. Pues cu sintoma of sin sintoma, ta importante pa keda na cas mas hopi posibel pa evita contagia otro. Mientrastanto, na Hulanda, RIVM a update nan website pa awo bisa cu ‘mas malo bo ta, mas contagioso bo ta.’
 

Bisti mascara of handschoen ta yuda preveni infeccion?

E topico aki ta un tiki controversial.
 
Di un banda, e consensus medico ta cu e beneficionan di mascara y handschoen ta marginal. Nan ta duna un sentido falso di seguridad. Esaki tin di haber cu e hecho cu mascara y handschoen tambe ta bira sushi. Mas largo bo bisti un mascara of handschoen, mas nan por bira un fuente grandi di infeccion. P’esey, e manera cu ta anda cu nan por haci cu e beneficionan di bisti mascara of handschoen ta wordo cancela.
 
Por ehempel, ora di kita un mascara, mester laba bo man prome y despues kita e mascara sin mishi cu e parti dilanti. Similarmente ora di kita un handschoen, mester ta hopi cauteloso pa cu esaki anto tira e handschoen afo. Tambe, durante di dia, inconcientemente nos ta mishi cu nos cara. Combina esaki cu un handschoen of mascara y ta obvio cu den tur dos caso, e riesgo di plama e virus ta hopi real.
 
Otro aspecto pa tene na cuenta ta cu infeccion cu e virus ta pasa via wowonan tambe. Bisti handschoen y mascara no ta proteha bo wowonan.
 
Tambe, ta importante pa tuma nota cu tin un escasez di material den e mundo medico. Nos mediconan tin mester di mascara, handschoen y otro ekiponan pa por combati e virus. Mas hende cumpra e cosnan aki, ta menos tin pa e profesionalnan cu mas mester di nan.
 
 
Di otro banda, tin scientifico cu ta pensa cu e trend di desconseha uso di mascara ta un di e erornan principal den e bataya contra covid-19. Bisti un mascara den un situacion 'druk,' cu hopi hende, por reduci e riesgo di infeccion, hasta si esaki ta un reduccion di riesgo masha tiki. Pero na mes momento tin cu realisa cu e tipo di mascara ta hunga un rol grandi. Un 'respirator' tipo N95 ta filtra mihor cu un mascara di cirugano, mientras cu un mascara di tela traha na cas casi no tin beneficio. Tambe, e 'fit' di e mascara na bo cara ta sumamente importante.
 
Ta incorecto pa sugeri cu ta un profesional medico so por carga e responsabilidad di bisti un mascara y cu demas persona ta incapas di educa nan mes pa cu esaki. Pero varios estudio riba e efectividad di mascara pa preveni infeccion a mustra cu e no ta un simpel si of no. Un mascara por preveni droplets di drenta bo boca y nanishi, pero na mes momento permiti cu particula viral pa medio di aerosol por facilmente pasa door di e material di e mascara.
 
Si bo ta sinti bo mes miho bistiendo un mascara, y bo educa bo mes con pa haci uso di esaki debidamente pa asina no infecta otro persona of bo mes, kisas e no ta un mal idea pa bisti un mascara ora bo drenta un situacion di riesgo. Pero sea conciente cu e beneficionan ta limita y ta depende di e mascara. 
 
Tin di bisa si cu mascara ta hopi bon pa usa si abo mes ta malo. Door di bisti mascara ora bo ta malo, bo ta cubri bo boca y nanishi, y asina ta preveni cu bo ta pasa e virus pa otro hende. Esaki kisas ta e uso mas efectivo di un mascara.
 

Tin un vacuna contra COVID-19?

Te ainda, no ta existi vacuna ni remedi contra COVID-19. Tin mas o menos 40 vacuna potencial cu ta wordo investiga, pero e proceso di trece un vacuna riba mercado, ta tarda mas o menos 12 pa 18 luna.
 

Recurso pa profesionalnan medico

Si bo ta un medico of traha den e area di medicina y cuido personal, bo por sigui un curso online di WHO. E curso ta completamente gratis y disponibel den shete idioma.
 

Video cu ta splica COVID-19

Na februari 2020, World Health Organisation a publica un video cu ta splica kico ta COVID-19, di unda el’a bin y con pa proteha bo mes.
 
 
 

Kico ta bin despues di COVID-19?

Tin varios coronavirus cu ta existi den animal cu ainda no a infecta hende. Pues den futuro semper lo tin un otro coronavirus cu ta salta di animal pa hende. Teniendo na cuenta cu nos mundo ta cada dia mas conecta pa via di mas turismo, comercio y urbanisacion, ta pone cu den futuro, brotenan di malesa similar na COVID-19 cu aparece, lo sigui plama mas lihe y mas leu.

Laga nos ban practica bon higiena pa asina proteha nos mes y nos prohimo.

Si abo of un otro persona ta sinti malo, a check e sintomanan y ta kere cu ta e coronavirus, yama 280-0101 pa mas informacion. No sali for di cas, y no presenta na hospital. Si bo ta infecta, bo lo por plama e virus pa mas persona.
 

Recursonan interesante

Pa mas informacion tocante di e 'coronavirus' por bishita e siguiente recursonan.
 
Aruba COVID-19 - Informacion
https://www.arubacovid19.org/
 
RIVM - Vragen & antwoorden nieuw coronavirus (COVID-19)
https://www.rivm.nl/coronavirus/covid-19/vragen-antwoorden
 
 
Centers for Disease Control - Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) - FAQ
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/faq.html